Vàng da là một tình trạng rất phổ biến ở trẻ sơ sinh, khi da và niêm mạc của trẻ chuyển sang màu vàng do nồng độ bilirubin (sắc tố mật) trong máu tăng cao. Điều này thường khiến các bậc cha mẹ lo lắng, nhất là khi không biết cách nhận diện và xử lý kịp thời. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về nguyên nhân, biểu hiện, cách chẩn đoán và điều trị vàng da ở trẻ sơ sinh, đồng thời đưa ra những lời khuyên hữu ích cho cha mẹ trong việc chăm sóc và phòng ngừa tình trạng này cho con.
Tổng quan về vàng da
Vàng da là gì?
Vàng da là hiện tượng da và niêm mạc của trẻ sơ sinh chuyển sang màu vàng do sự tích tụ của sắc tố mật bilirubin trong máu. Bilirubin là sản phẩm phân hủy của hemoglobin trong các tế bào hồng cầu, khi các tế bào này vỡ ra. Ở trẻ sơ sinh, đặc biệt là trẻ sinh non, gan chưa đủ khả năng loại bỏ hết bilirubin dư thừa, dẫn đến tình trạng vàng da.
Nguyên nhân gây vàng da ở trẻ sơ sinh
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến vàng da ở trẻ sơ sinh. Một số nguyên nhân chính bao gồm:
- Tăng sản xuất bilirubin: Do bất đồng nhóm máu giữa mẹ và con hoặc do bệnh lý tại hồng cầu làm cho hồng cầu dễ vỡ (thiếu men G6PD, bệnh lý màng hồng cầu, Thalassemia).
- Tăng hấp thu bilirubin: Trường hợp trẻ không bú đủ sữa mẹ.
- Giảm khả năng đào thải bilirubin: Do gan chưa phát triển hoàn toàn ở trẻ sinh non tháng.
Các loại vàng da
Vàng da ở trẻ sơ sinh có thể chia thành hai loại chính: vàng da sinh lý và vàng da bệnh lý. Vàng da sinh lý chiếm 75% các trường hợp và thường không ảnh hưởng đến sức khỏe của trẻ, trong khi vàng da bệnh lý có thể gây tổn thương não nếu không được điều trị kịp thời.
Biểu hiện của vàng da ở trẻ sơ sinh
Biểu hiện chính của vàng da ở trẻ sơ sinh là da và niêm mạc chuyển sang màu vàng. Vàng da sinh lý thường xuất hiện từ ngày thứ 2-4 sau sinh, chỉ ảnh hưởng đến da từ mặt đến trên rốn và có màu vàng nhạt như quả chanh chín. Ngược lại, vàng da bệnh lý thường xuất hiện sớm hơn (trong 24 giờ đầu tiên), da có màu vàng đậm như màu nghệ và lan nhanh xuống toàn thân, kèm theo các triệu chứng bất thường như li bì, bỏ bú, co cứng hoặc ngừng thở.
Nguyên nhân gây vàng da ở trẻ sơ sinh
Vàng da sinh lý
Vàng da sinh lý là tình trạng phổ biến và thường gặp ở trẻ sơ sinh, chiếm khoảng 75% các trường hợp vàng da sơ sinh. Nguyên nhân chính là do chức năng gan của trẻ chưa hoàn thiện, chưa đủ khả năng loại bỏ hết lượng bilirubin dư thừa trong cơ thể. Gan của trẻ sơ sinh chưa đủ chức năng để lọc và đào thải hết lượng bilirubin này, khiến nó tích tụ trong máu và thẩm thấu vào da, gây hiện tượng vàng da. Vàng da sinh lý thường xuất hiện trong 5 ngày đầu đời và tự thuyên giảm sau 1-2 tuần, không cần điều trị can thiệp.
Vàng da bệnh lý
Khác với vàng da sinh lý, vàng da bệnh lý là tình trạng do các nguyên nhân bệnh lý nghiêm trọng hơn. Các nguyên nhân gây vàng da bệnh lý bao gồm:
- Trẻ sinh non (< 37 tuần).
- Nhiễm trùng huyết.
- Dư thừa tế bào hồng cầu.
- Thiếu oxy.
- Không tương thích nhóm máu với mẹ (chứng bệnh tan máu).
- Mẹ sinh khó gây bầm tím da.
- Mẹ mắc bệnh tiểu đường thai kỳ.
- Bất thường về enzyme hoặc màng tế bào hồng cầu.
- Các bệnh chuyển hóa di truyền.
Các yếu tố nguy cơ gây vàng da
Trẻ sinh non, trẻ không được bú sữa mẹ đầy đủ, trẻ có nhóm máu không tương thích với mẹ, các tình trạng như bầm tím khi sinh, nhiễm trùng, thiếu enzyme G6PD đều là những yếu tố nguy cơ gây vàng da.
Chẩn đoán vàng da ở trẻ sơ sinh
Kiểm tra vàng da bằng mắt
Đây là cách đơn giản nhất và có thể thực hiện tại nhà. Cha mẹ cần quan sát màu da của trẻ, bắt đầu từ mặt, ngực, bụng và sau cùng là chân tay. Nếu thấy da của trẻ vàng lan từ mặt xuống cổ, ngực và các chi, đây có thể là dấu hiệu của vàng da bệnh lý cần được kiểm tra kỹ hơn.
Xét nghiệm máu
Xét nghiệm máu là một trong những cách chính để chẩn đoán vàng da. Các xét nghiệm định lượng bilirubin toàn phần (TSB), bilirubin trực tiếp và bilirubin gián tiếp giúp đo nồng độ bilirubin trong máu. Nồng độ bilirubin bình thường ở trẻ sơ sinh là dưới 10mg/dl hoặc 171μmol/L. Khi bilirubin toàn phần vượt quá mức này, trẻ sẽ bị vàng da.
Xét nghiệm bilirubin
Ngoài xét nghiệm bilirubin trong máu, bilirubin cũng có thể được đo trong nước tiểu hoặc dịch ối để đánh giá mức bilirubin trong cơ thể. Kết quả xét nghiệm này cho biết mức độ nghiêm trọng của vàng da để có kế hoạch điều trị phù hợp.
Điều trị vàng da ở trẻ sơ sinh
Điều trị vàng da sinh lý
Vàng da sinh lý không cần can thiệp điều trị phức tạp. Cách điều trị chính vẫn là tiếp tục cho trẻ bú mẹ để giúp thải bilirubin qua phân và nước tiểu.
Điều trị vàng da bệnh lý
Đối với vàng da bệnh lý, mức bilirubin gián tiếp thường > 12 mg/dl ở trẻ đủ tháng và > 15 mg/dl ở trẻ non tháng. Phương pháp điều trị chính bao gồm chiếu đèn và, trong trường hợp nghiêm trọng, cần thay máu.
Ánh sáng liệu pháp
Ánh sáng liệu pháp sử dụng ánh sáng xanh hoặc ánh sáng trắng với bước sóng trong khoảng 400-500nm, cực đỉnh ở 450-460 nm để chuyển bilirubin tự do thành photobilirubin có khả năng tan trong nước, giúp đào thải qua nước tiểu, giảm hiện tượng vàng da. Điều chỉnh khoảng cách bóng đèn (30 – 40 cm), che mắt và bộc lộ da tối đa cho trẻ là những bước cần tuân thủ khi thực hiện phương pháp này.
Truyền máu
Truyền máu là biện pháp xâm lấn chỉ áp dụng khi lượng bilirubin quá cao và chiếu đèn không hiệu quả. Kỹ thuật này có nhiều nguy cơ và biến chứng, cần thực hiện trong môi trường y tế chuyên nghiệp.
Phòng ngừa vàng da ở trẻ sơ sinh
Phòng ngừa vàng da bao gồm sàng lọc nồng độ bilirubin trước khi xuất viện, theo dõi chặt chẽ tình trạng vàng da của trẻ đặc biệt sau khi về nhà, và điều trị kịp thời nếu phát hiện vàng da nặng.
Biến chứng của vàng da
Vàng da não
Vàng da não là biến chứng nghiêm trọng nhất của vàng da bệnh lý, xảy ra khi nồng độ bilirubin quá cao dẫn đến tổn thương não. Biểu hiện của vàng da não bao gồm trẻ quấy khóc, khó đánh thức, ưỡn cổ về phía sau, và cần được điều trị ngay lập tức bằng thay máu để tránh tổn thương não vĩnh viễn.
Ảnh hưởng đến phát triển não bộ
Nồng độ bilirubin cao trong máu lâu ngày có thể gây tổn thương não không hồi phục, dẫn đến nhiều di chứng như điếc, chậm phát triển vận động và trí tuệ. Điều này đòi hỏi phải theo dõi và điều trị kịp thời tránh các biến chứng nặng nề này.
Lời khuyên cho cha mẹ
Theo dõi sức khỏe của trẻ
Cha mẹ cần theo dõi chặt chẽ tình trạng vàng da, nhất là trong 7 ngày đầu sau sinh. Quan sát màu da của trẻ hàng ngày, từ mặt tới chân tay. Nếu thấy da vàng lan xuống bụng hoặc chân tay, cần đưa trẻ đến bác sĩ ngay.
Tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia
Không nên chủ quan nếu trẻ bị vàng da. Các bác sĩ chuyên khoa nhi sẽ đánh giá chính xác và đưa ra phương pháp điều trị hiệu quả. Tại Vinmec, các bác sĩ có chuyên môn cao và trang thiết bị đầy đủ để điều trị vàng da hiệu quả.
Kiểm tra vàng da định kỳ
Tất cả trẻ sơ sinh cần được kiểm tra dấu hiệu vàng da trước khi xuất viện và vài ngày sau khi xuất viện. Nếu lòng trắng mắt, bụng hoặc tay chân của trẻ có màu vàng, hãy gọi cho bác sĩ ngay. Kiểm tra định kỳ giúp phát hiện sớm và điều trị kịp thời.
Vàng da ở trẻ sơ sinh là hiện tượng phổ biến, nhưng điều quan trọng là nhận diện và xử lý kịp thời để tránh các biến chứng nghiêm trọng. Với sự theo dõi chặt chẽ và sự hỗ trợ từ chuyên gia, cha mẹ có thể giúp con mình vượt qua giai đoạn này một cách an toàn và khỏe mạnh.
